Morfotaktik dan kaedah pengimbuhan Bahasa Melayu

Jangan pelik. Walaupun minat dan aktiviti penyelidikan saya tertumpu kepada bidang sains komputer, saya juga turut mengkaji bidang linguistik yang mengkhusus kepada morfologi. Cuma tidaklah ke tahap pakar. Adalah tulis satu atau dua makalah. Antaranya boleh baca di sini dan di sini [1]

Dalam penulisan ini saya nak bercerita hal berkaitan pembentukan perkataan dalam bahasa Melayu iaitu pengimbuhan. Tetapi bukan menerangkan kaedah pengimbuhan, sebab sudah ramai yang menulis tentang pengimbuhan (cuba Google). Tapi dalam penulisan ini saya menumpukan kepada menjelaskan konsep yang kurang diperkatakan orang iaitu morfotaktik.

Morfotaktik ialah suatu konsep dalam linguistik, yang merujuk kepada peraturan yang terpakai (atau diguna pakai) dalam proses pembentukan perkataan yang melibatkan imbuhan. Istilah ini jarang kita dengar kerana selalunya digunakan dalam kalangan ahli morfologi (pengkaji perkataan) saja.

Dalam bahasa Melayu ada beberapa jenis proses dan kaedah pembentukan perkataan. Antara yang dominan ialah pengimbuhan. Satu lagi yang dominan ialah penggandaan. Disebabkan ini, maka bahasa Melayu digolongkan sebagai bahasa aglutinatif. Maka pembentukan perkataannya juga turut melibatkan morfotaktik. 

(Trivia - Tahukah anda? Bahasa aglutinatif adalah famili bahasa yang turut merangkumi  bahasa Melayu, Turki dan Jerman. Bahasa Inggeris pula tergolong dalam bahasa inflektif, seperti bahasa Arab dan Hebrew. Bahasa isolatif ialah bahasa yang perkataannya berasaskan suku kata seperti bahasa Jepun dan Cina. Famili bahasa ini dibentuk berdasarkan proses dan bentuk perkataan yang dominan dalam bahasa-bahasa tersebut)

Amnya bahasa Melayu mengandungi 4 proses pengimbuhan iaitu:
(bahagian yang ditebalkan ialah imbuhannya)

• Awalan - cth: membaca, penulis, mendengar 
• Akhiran - cth: tulisan, keratan, punyai
• Apitan - cth: membezakan, perkataan 
• Sisipan - cth: gerigi, cerucuk, telunjuk

Pengimbuhan ialah proses mencantumkan kata akar dengan imbuhan untuk membentuk perkataan. Proses pengimbuhan ini pula berlaku mengikut peraturan tertentu (morfotaktik). Ini bermakna pengimbuhan tidak berlaku secara bebas atau sembrono, dan tidak boleh dilakukan sesuka hati. Misalnya imbuhan -an tidak boleh dicantumkan sebelum kata akar. Tempatnya hanya selepas kata akar. Misalnya anggaran, sisipan, makanan dsb. Begitu juga awalan (imbuhan sebelum akar) dan apitan (imbuhan wujud di kiri dan kanan akar) yang berlaku mengikut peraturan masing-masing.

Proses morfotaktik bagi sisipan (imbuhan terselit di celah kata akar) masih kurang jelas asas pembentukannya. Cuma yang boleh dikatakan mengenai pengimbuhan sisipan dalam bahasa Melayu ialah imbuhan hanya wujud (tersisip) selepas konsonan pertama kata akar. Misalnya imbuhan sisipan -er-, -el-, -em-. Namun secara amnya dipercayai proses sisipan juga ada morfotaktik yang tertentu.

(Trivia - Tahukah anda? Kata akar dan imbuhan ialah golongan morfem. Morfem ialah unit dalam perkataan yang mempunyai makna yang tertentu. Ini bermakna bukan kata akar saja yang ada makna, tetapi juga imbuhan. Misalnya imbuhan me- ialah morfem yang memberi maksud 'perbuatan' atau kata kerja. Ini bermakna apa saja yang dicantumkan dengan me- akan jadi perbuatan cth. membaca, mentakrif dsb.)

Siapakah yang mencipta morfotaktik bahasa Melayu? Morfotaktik bahasa Melayu bukan dicipta oleh sesiapa. Ianya terkandung dalam bahasa Melayu sejak dahulu. Ahli bahasa (spesifiknya ahli morfologi) mentakrifkan peraturan ini berdasarkan ciri dan sifat yang sudah wujud dalam bahasa, kemudian mengkelaskan ciri tersebut kepada pengkelasan seperti yang ada sekarang.

Kalau di Malaysia, pihak Dewan Bahasa dan Pustaka ada menerbitkan buku Tatabahasa Dewan. Walaupun bukan khusus tentang morfotaktik (ianya lebih kepada memerihalkan nahu bahasa Melayu), buku ini harus dijadikan rujukan untuk memahami peraturan morfotaktik yang mendasari proses pengimbuhan dalam bahasa Melayu. Antara rujukan lain yang patut dibaca ialah buku Morfologi (terbitan PTS) karangan Prof Emeritus Dr. Abdullah Hassan.

---


NOTA KAKI

[1] Terima kasih  kepada mentor saya, Prof Madya Dr. Zaitul Azma Zainon Hamzah, FBMK, UPM yang banyak mendorong minat dan mengajar saya dalam bidang linguistik dan morfologi. Ironinya waktu saya bersekolah menengah dulu, subjek Bahasa Melayulah yang paling saya tak suka (walaupun cikgunya sangat baik dan berdedikasi). Saya sangat malas buat kerja sekolah Bahasa Melayu hingga didenda jalan itik di koridor! Kenangan... :)